فصل هشتم |زاویه‌ی نگاه!

بسم‌الله| بازگشتی به استعاره‌ی داستان

اما بعد از تسلیت ایام و عرض احتیاج‌مان به دعای خیر شما بزرگواران:
این فصل آن‌قدر آسان هست که خستگی ذهنی فصل قبل را از سرتان بیرون کند. قبلش اما یک خواهش دارم: استعاره‌ی «ساختمان داستان» را فراموش نکنید. تفاوت، اهمیت و جایگاه «اسکلت» (باطن) و «نما» (ظاهر) را. و هر فصل را با این استعاره تطبیق بدهید که نقشه‌ی راه گم نشود.

این فصل را بگذارید کنار فصل «شخصیت»، جزء مباحث مربوط به اسلکت‌بندی داستان. (حواس‌تان هست که چندتا درمیان بین بحث‌های ظاهر و باطن داستان در حال گذر هستیم دیگر؟)


از آن طرف که نگاه کنی|درباره‌ی زاویه‌ی دید:
هر داستان،‌ مملو از اتفاقات و شخصیت‌هاست. و «راوی داستان» (یعنی همان بی‌کاری که این چیزها را می‌بیند و برای مخاطب روایت می‌کند) چه بخواهد چه نخواهد یک زاویه‌ی نگاهِ مشخص دارد. (از یک زاویه‌ی معین این پدیده‌ها را می‌بیند)
پس ملاک و معیار ما برای اینکه بگوییم «زاویه‌ی دید» داستان کدام‌وری است، همین جناب راوی محترم می‌باشد. که یا خودش از شخصیت‌های داستان است (من یا تو) ، یا هیچ‌کدام از شخصیت‌های داستانی نیست. (او = دانای کل محدود یا نامحدود).
به بیانی مفصل‌تر:
به‌طور کلی «سه‌» زاویه‌ی دید در داستان‌ داریم و شمای نویسنده ناگزیری هنگام خلق داستان یکی از این سه زاویه‌ی دید را برای راویِ داستانت انتخاب کنی:

1ـ من |حس هم‌ذات‌پنداری
نویسنده روایت داستان را می‌سپارد دست یکی از شخصیت‌های داستانش. یعنی راوی لباس «من» (اول شخص) به تن کرده و خودش یکی از شخصیت‌های داستان می‌شود. (فرقی نمی‌کند شخصیت اصلی باشد یا شخصیت فرعی. مهم این است که راوی از درون داستان دارد پدیده‌های جهان داستان‌ شما را برای مخاطب روایت می‌کند. بدیهی است که او می‌تواند اتفاقات پیرامون خودش و تنها درگیری‌های درونیِ خودش را ببیند و نمی‌تواند ذهن بقیه را بخواند)
مثال: «دیروز با زینب رفتم سینما. زینب گفت خسته شده اما من دوست داشتم فیلم را تا آخر ببینم. گفتم برود خانه. قهر کرد و رفت. من تا آخر فیلم را دیدم. فیلمش درباره‌ی از خودگذشتگی بود. آخرش عذاب وجدان گرفتم»
 

2ـ تو: |کم‌یابِ دخترانه
(کمی بیشتر دقت کنید) در این زاویه دید، راوی وجدانِ یکی از شخصیت‌های داستان است. پس به یک معنا جزء شخصیت‌های داستانِ شما به شمار می‌رود، و به یک معنا موضعی بیرونی دارد. درست مثل وقتی که شماها پای آینه، یا در خلوت‌تان در نیمه‌های شب قدر با خودتان حرف می‌زنید. که خودتان را «تو» خطاب می‌کنید. (البته طبیعی است که وضوح جایگاهِ این راوی مثل زاویه دید «من» نیست. انگار راوی دارد از یک مکان مبهم حرف می‌زند و مخاطبش کسی غیر از مخاطب داستان است. اما محدودیت‌هایش درست مثل محدودیت‌های «من»ِ راوی)
مثال: «با زینب رفتی سینما. زینب گفت خسته شده اما تو دوست داشتی فیلم را تا آخر ببینی. گفتی برود خانه. قهر کرد و رفت. تو اما تا آخر فیلم را دیدی. فیلمش درباره‌ی از خودگذشتگی بود. حالا تو مانده‌ای با دل شکسته‌ی زینب»


3ـ او |اصیل و کل‌نگر
 زاویه‌ی دید رایجِ قصه‌ها و حکایت‌های قدیمی که هنوز به عنوان زاویه‌ی دیدی جامع به کار نویسنده‌ها می‌آید. راویِ (سوم شخص) در این داستان نه جزء شخصیت‌های داستان است نه وجدان آن‌ها. بلکه گویی نویسنده ترجیح می‌دهد خودش راویِ قصه باشد و از موضع بیرونی جهانِ داستان را (با همه‌ی اتفاقات و شخصیت‌هایش) روایت کند. بدیهی است این راوی می‌تواند مثل یک عقل کلِ دانا، همه‌ی اتفاقاتِ بیرونی را از بالا ببیند و روایت کند. اما مسائل ذهنیِ شخصیت‌ها را چه؟ تا چه حد درگیری‌های درونی شخصیت‌های داستان را می‌بیند؟ تا چه میزان حق ورود به ذهن کارکترها را دارد؟
راویِ سوم‌شخص، اگر محدود به ذهن یک شخصیت خاص در داستان شود، اسمش می‌شود «دانای کل محدود به ذهن». در مثال زیر، راوی دانای کل محدود به ذهن «مرد» است:
«با زینب رفت ^{(=اتفاق بیرونی)} سینما. زینب گفت ^{(=اتفاق بیرونی)} خسته شده اما او دوست داشت ^{(= اتفاق درونی)} فیلم را تا آخر ببیند. به زینب گفت برود خانه. زینب قهر کرد و رفت. او اما فیلم را تا آخر دید. فیلمش درباره‌ی از خودگذشتگی بود و او از رنجاندن زینب عذاب وجدان گرفت^{(= اتفاق درونی)}»
اما اگر راویِ سوم‌شخص این اجازه را به خود بدهد که وارد ذهن همه‌ی شخصیت‌ها بشود و درونیات همه‌ را ببیند، اسمش می‌شود «دانای کل نامحدود». مثل:
«با زینب رفت سینما. زینب که آن‌موقع ترجیح می‌داد با هم به بازار بروند^{(=اتفاق درونی برای زینب)}، گفت خسته شده اما او دوست داشت ^{(=اتفاق درونی برای مرد)} فیلم را تا آخر ببیند. به زینب گفت برود خانه. زینب احساس حقارت کرد ^{(= اتفاق درونی برای زینب)} قهر کرد و رفت. او اما فیلم را تا آخر دید. فیلمش درباره‌ی از خودگذشتگی بود و او از رنجاندن زینب عذاب وجدان گرفت.^{(=اتفاق درونی برای مرد)}»


شما بسازید | کارگاه زاویه دید
احتمالا به یاری خدا شش تمرین برای این فصل داشته باشیم. تمرین اول نظری و تکمیل کننده‌ی مباحث مربوط به زاویه دید است که دقت نظری شما را می‌طلبد. تمرین‌های بعد چند نمونه کار عملی و کارگاهی با محور زاویه دید!

تمرین اول| سوال کنکوری!
(اگر توضیحات بخش دوم را خوب خوانده باشید، پاسخ این سوال خیلی ساده‌تر می‌شود)
لطفاً تا قبل از ارسال پاسخ خود به پاسخ‌ نفرات قبل نگاه نکنید. (می‌خوام هر کسی خودشو درگیر کشف جواب کنه تا بیشتر با این زوایای دید آشنا بشه)
«در سه چهار خط بنویسید مهم‌ترین کاربرد هر کدام از چهار زاویه‌ی دید «من»، «تو» و «دانای کل محدود» و «دانای کل نامحدود» چیست؟»


تمرین دوم | زاویه‌سازی
مجوز ورود به این تمرین، انجام تمرین اول است. بعد از تایید تمرین اول توسط دبیرکارگاه، درست مانند مثالِ ابتدایی و ساده‌ی «زینب» و «مرد» و «سینما» یک موقعیت و اتفاق داستانی خیلی ساده را طراحی کنید و آن را با چهار زاویه‌ی مختلفِ «من، تو، او (محدود) و او (نامحدود) ویرایش و روایت کنید.
تذکر: در زاویه‌ی دید او (محدود) مشخص کنید محدود به ذهن کدام شخصیت‌تان است

تمرین سوم | چرا این زاویه‌ی دید؟

حالا نوبت این است که بر اساس زاویه‌‌ی دیدی که دبیرکارگاه برای هر فرد به‌طور جداگانه تعیین می‌کند، متنی داستانی در خط 5 پیدا کنید و بعد به‌عنوان یک منتقد و کارشناس توضیح بدهید چرا این زاویه دید توسط نویسنده‌ی آن متن انتخاب شده؟ و چرا زاویه‌های دید دیگر مناسب نبوده‌اند؟

 

تمرین چهارم | از زاویه‌ی دیگر
با اتمام تمرین قبل، نوبت این می‌شود که دبیرکارگاه از شما بخواهد متن را بر اساس زاویه‌ی دید دیگری ویرایش کنید. با لحاظ کردن تمام اقتضائاتِ مناسب با زاویه‌ی دید جدید. پس شما ضمن اینکه باید به متن اصلی وفادار باشید، باید تلاش کنید داستان را از زاویه‌ی جدید ببینید!

تمرین پنچم |پیوستی برای زاویه‌هایی متفاوت‌تر
(به قول ...شهاب که الان احتمالا از مشهد داره به نیابت از همه ما «امین الله» می‌خونه، قفل این تمرین باز شد.)
ابتدا فایل پیوست را دریافت کنید و ـ لطفاً ـ‌ با دقت بخوانید. دو صفحه بیشتر نیست.

«جزوه پیوست زاویه دید»

پس از مطالعه‌ی این جزوه، خدا بخواهد با 4 نوع زاویه‌ی دید تکمیلی آشنا می‌شوید.
تمرین فوق آسانِ پنجم این است که ـ پس از غور در مثال‌های مورد اشاره و حل شدن تمامی نقاط ابهام‌تان ـ برای هر کدام از این‌ موارد، یک مثال سه خطی بنویسید. 
می‌دانم نیازی به توضیح ندارد اما اجازه بدهید این را یادآوری کنم:
ما الان در فصل هشتم هستیم. یعنی «شخصیت‌سازی» را گذرانده‌ایم و با اصول مهم «شخصیت‌پردازی» آشنا شده‌ایم. پس وقتی می‌خواهیم برای زاویه‌های دید مثال بیاوریم، باید خیلی سریع شخصیتی را بسازیم و در حین روایتِ کوتاه‌مان تا می‌شود او را با پردازش غیر مستقیم معرفی کنیم. و به سادگی در حین «نگارش» از «توصیف» (بدون افراط کردن) کمک بگیریم. 
این یعنی هم انجام تمرین پنجم این فصل، و هم مرور مهارت‌هایی که پیش‌تر گذرانده‌ایم.

موفق باشید.

تمرین ششم | میخ آخر
اما تمرین آخر، که از پیش‌ترها وعده‌ی انتظار کشیدنش به بیشتر دوستان داده شده بود. موضوع این تمرین «پیوند زاویه دید با لحن روایت» است. 
باید اول کمی گذشته را یاد کنید. فصل ششم را. [اول آن‌جا را سریع مرور کنید و بعد ادامه‌ی این متن را بخوانید، لطفا]
.
.
[لطفا بدون خواندن فصل ششم، محض کنجکاوی هم شده ادامه‌ی این متن را نخوانید]
.
.
[من حتی خودم با اینکه می‌دانستم توی سرم چه می‌گذرد، دریغ‌ نکردم و مجددا فصل ششم را خواندم]
.
.
خُب. همان‌طور که در این مرور سریع به ذهن شما هم آمده، خلاصه‌ی مطلب در آن فصل این بود که شخصیت‌ها باید مدل [لحن] حرف‌ زدن خودشان را داشته‌باشند.

اگر آن نکته را با مباحث مربوط به این فصل «پیوند» بدهیم، این سوال به ذهن می‌آید که [با فرض اینکه راویِ داستان هم یک شخصیت است] «دایره‌ی واژگان» و «لحن» راویِ داستان باید چگونه باشد؟ راوی «اول شخص» از چه واژگانی و چه نوع توصیف‌هایی می‌تواند استفاده کند؟ راوی «دانای کل» و «دوم شخص» چطور؟ اگر زاویه دید «سینمایی» باشد، «لحن» روایتِ داستان به چه شکل می‌شود؟ 
تمرین دوم این فصل را یادتان هست؟ که یک موقعیت ساده را با چهارنوع زاویه دید اصلی روایت کردید؟ آنجا بنا بود ساده از کنار این قضیه رد شویم و فقط به «تفاوت» زاویه بها بدهیم و کاری به «تفاوت» لحنِ روایت نداشته باشیم. اما با توضیحات بالا کاملا مشخص می‌شود که: تمرین‌های شما همگی «ناقص» بوده است. چون با تغییر زاویه دید و تغییر راوی، لحن روایت و دایره‌ی واژگان و نوع توصیفات هیچ تغییری نکرده است.
حالا برای اتمام این بحث، خیلی سریع، خاصیت و اثر هر کدام از زوایای دید را در «لحن» روایت مرور می‌کنیم:
 

من‌ | و تمام توابع آن (اعم از نمایشی، سیال، همراز) 
این خیلی ساده و روشن و مشخص است. از آن‌جا که راوی اول‌شخص (در تمامی انواعش) یکی از شخصیت‌های داستان به شمار می‌آید، با توجه به تیپ شخصیتی‌اش (که جناب نویسنده برایش ساخته) حرف می‌زند، روایت می‌کند و توصیف می‌‌سازد.
پس لحن روایت در این نوع از زاویه‌ی دید،‌ کاملاً منبطق با شخصیتِ اول‌شخص ماست.
[البته می‌دانم شما به‌هیچ‌وجه فراموش نمی‌کنید که در «من راوی» و «سیال» و تاحدودی «نمایشی»، ابعاد شخصیتی خود راوی در لحن، در مقایسه با «همراز» خیلی پررنگ‌تر دیده می‌شود. دلیلش هم روشن است دیگر]
نتیجه: اگر یک داستان با دو کارکتر «الف» و «ب» داشته باشیم که راویِ اول شخصِ این داستان هم کارکتر «الف» باشد: لحن دیالوگ‌های کارکتر الف، با لحن روایت‌ کارکتر الف کاملاً شبیه است. اما با لحن دیالوگ‌های کارکتر ب تفاوت دارد. 

تو |
یادتان هست گفتیم «تو» همان «من» است که دارد خودش را ارزیابی می‌کند؟ پس لحنش، توصیفاتش، دایره‌ی واژگانش و ... باید همگی سازگار با شخصیت موردخطاب باشند. کسی هست شکی در این قضیه داشته باشد؟
فقط باید این نکته را اضافه کنیم که به‌خاطر جایگاهِ راوی، کمی لحن «توبیخ‌گر» یا «ارزیابانه» یا «مرورگر» نیز پیدا می‌کند. درست مثل خودشما (که هرچند دایره‌ی واژگان و توصیفات و لحن ثابتی برای خودتان دارید) وقتی دارید برای کسی خاطره‌ای تعریف می‌کنید، با وقتی که دارید خودتان را برای خودتان ارزیابی می‌کنید، کمی [یعنی خیلی ناچیز] لحن‌تان متفاوت‌ می‌شود. 
نتیجه:  اگر یک داستان با دو کارکتر «الف» و «ب» داشته باشیم که راویِ دوم‌ شخصِ خطاب به کارکتر «الف» باشد: لحن دیالوگ‌های کارکتر الف، با لحن روایت‌ راوی دوم شخص تا حدود زیادی شبیه است. اما با لحن دیالوگ‌های کارکتر ب تفاوت دارد. 

او | محدود به ذهن
شاید برخورده باشید [یا در آینده بربخورید] به مقالاتِ ادبی که دانای کل محدود به ذهن را همان «من» راوی می‌دانند که دارد خودش را از بیرون روایت می‌کند. کاری به این فلسفه‌ها  و درستی یا غلطی این حرف‌ها ندارم. [که زیادی ماندن در این‌ها وقت‌ تلف کردن و به حاشیه رفتن است]. فقط خواستم این اشاره را بکنم که راوی سوم شخص، هرچند یک زاویه‌ی بیرونی است (و طبق صحبت قبلی‌مان جزء شخصیت‌های داستان نیست) اما لحن و دایره‌ی واژگان و نوع توصیفاتش «متاثر» از شخصیت اصلی است. نگفتم «عینا» باید مطابق شخصیت موردنظر باشد،‌ بلکه گفتم «متاثر» از اوست. یعنی مهم این است که «بیگانه» نباشد با او. دلیلش هم روشن است. دانای کل محدود، از نگاه و دریچه‌ی ذهن یک شخصیت خاص به دنیای داستان نگاه می‌کند. بدیهی است،‌ که هم‌جواری با ذهن او باعث شود، توصیفاتش، لحنش، دایره‌ی واژگانش از او اثر بگیرد.
نتیجه:  اگر یک داستان با دو کارکتر «الف» و «ب» داشته باشیم و راویِ دانای کل این داسان محدود به ذهن کارکتر «الف» باشد: لحن دیالوگ‌های کارکتر الف، به لحن روایت‌ِ راوی محدود به ذهن کارکتر الف نزدیک است. اما با لحن دیالوگ‌های کارکتر ب تفاوت دارد. 


او |نامحدود
[زعم بنده این است] که باید بگوییم لحن و دایره‌ی واژگان این راوی برگرفته از مجموع شخصیت‌هایی‌است که به ذهنشان ورود می‌کند. پس نباید به گونه‌ای باشد که تمایلش به یکی از شخصیت‌ها دیده شود. (این ایرادی بود که در تمرین دوم بعضی از دوستان، خیلی قابل لمس بود) 
اگر با این زاویه دید متنی را نوشتید، لحن، توصیفات و دایره‌ی واژگان جناب راوی‌تان باید عام‌تر از همه‌ی شخصیت‌ها باشد. یعنی به گونه‌ای باشد که مخاطب راوی را شبیه به هیچ‌کدام از شخصیت‌ها احساس نکند.
نتیجه:  اگر یک داستان با دو کارکتر «الف» و «ب» داشته باشیم و راویِ این داستان دانای کل نامحدود باشد: لحن دیالوگ‌های کارکتر الف و دیالوگ‌های کارکتر ب و روایت راوی سوم‌شخص همگی با هم متفاوت است.


او |سینمایی
همان توضیحاتی که برای نامحدود داده شد، به علاوه‌ی یک نکته‌ی مهم: این نوع روایت قطعا «لحن» دارد و از توصیفِ داستانی هم استفاده می‌کند. اما این لحن خیلی کمرنگ، خیلی ناچیز و خیلی نامحسوس است. به گونه‌ای‌ست که مخاطب اصلا احساس نکند این داستان را یک انسان روایت کرده. (انگار دارد فیلم می‌بیند). دایره‌ی واژگانِ این راوی خیلی وسیع است. از دانای کل نامحدود هم وسیع‌تر. همه‌ی حرف در این جمله خلاصه می‌شود که: «مرز دایره‌ی واژگان این راوی را «زبان معیار داستانی» تعیین می‌کند» (زبان داستانی موضوع یکی از فصل‌های کوتاه در آینده‌ی کارگاه است، انشالله)


یک: با این توضیحات، متن‌های تمرین دوم خودتان را ویرایش بفرمایید. (بدیهی‌است برای داشتن قدرت مانور، می‌توانید موقعیت را کمی دست‌کاری کنید. اما امتیاز انجام تمرین به بکر بودن و خوب بودن موقعیت نیست؛ بلکه به این است که تفاوت «لحن» را در هر یک از چهار زاویه دید به هر قیمتی شده به مخاطب بفهمانید)

دو: یک سوال مهم! آیا همه‌ی بزرگواران، همه‌ی مشارکت‌ها [کامنت‌ها] را (و توضیحات تکمیلی دبیر را) مطالعه می‌فرمایند؟